Tâm lý đầu tư: Tác động của tâm lý đến quyết định đầu tư và cách quản lý

Đầu tư không chỉ là trò chơi số liệu, mà còn chịu ảnh hưởng lớn từ yếu tố tâm lý của nhà đầu tư. Tâm lý đóng vai trò quyết định trong việc nhà đầu tư có thành công hay thất bại trên thị trường, đặc biệt trong những thời điểm biến động. Bài viết này sẽ phân tích những tác động của tâm lý đến quyết định đầu tư và cung cấp các chiến lược quản lý tâm lý để tối ưu hóa hiệu suất đầu tư.

1. Tâm lý trong đầu tư: Yếu tố không thể bỏ qua

Nhiều nhà đầu tư cho rằng chỉ cần kiến thức tài chính tốt và khả năng phân tích là đủ để thành công. Tuy nhiên, trong thực tế, các quyết định đầu tư thường bị chi phối bởi cảm xúc như sợ hãi, tham lam và kỳ vọng. Theo nghiên cứu, những cảm xúc này có thể dẫn đến các quyết định sai lầm, đặc biệt trong các tình huống thị trường dao động mạnh.

Ví dụ thực tế: Chứng khoán Việt Nam

Thị trường chứng khoán Việt Nam đã nhiều lần chứng kiến các làn sóng bán tháo do tâm lý hoảng loạn, bất chấp tình hình kinh doanh của doanh nghiệp vẫn ổn định. Một ví dụ điển hình là vào cuối năm 2022, khi nhiều nhà đầu tư bán tháo cổ phiếu trong cơn lo ngại về suy thoái kinh tế toàn cầu, làm chỉ số VN-Index sụt giảm mạnh. Những nhà đầu tư có tâm lý vững vàng, kiên nhẫn giữ lại cổ phiếu hoặc thậm chí mua vào khi giá rẻ đã đạt được lợi nhuận khi thị trường hồi phục vào đầu năm 2023.

2. Tác động của các yếu tố tâm lý đến quyết định đầu tư

Dưới đây là những tác động tâm lý thường gặp:

➢ Sợ hãi (Fear): Khi thị trường giảm mạnh, nhà đầu tư dễ bị lôi cuốn bởi nỗi sợ hãi, dẫn đến hành động bán tháo. Điều này thường xảy ra ngay cả khi doanh nghiệp vẫn hoạt động tốt, tạo ra cơ hội cho những người đầu tư bình tĩnh, biết chờ đợi thời điểm thích hợp để mua vào.

➢ Tham lam (Greed): Khi thị trường tăng trưởng mạnh, nhà đầu tư dễ bị cuốn theo tâm lý tham lam, mua vào mà không đánh giá lại các yếu tố cơ bản. Điều này có thể dẫn đến mua đỉnh và chịu lỗ khi thị trường điều chỉnh.

➢ Sự tự tin quá mức (Overconfidence): Nhiều nhà đầu tư nghĩ rằng họ luôn đúng và không cần thay đổi chiến lược. Sự tự tin quá mức có thể dẫn đến thất bại khi thị trường không đi theo kỳ vọng.

Ví dụ thực tế về tâm lý đầu tư với cổ phiếu HPG và SSI:

HPG (Hòa Phát Group):

➢ Giai đoạn 2021-2022: Khi giá thép tăng mạnh, cổ phiếu HPG đã trở thành "ngôi sao" trong nhóm ngành thép. Tâm lý nhà đầu tư bị ảnh hưởng bởi kỳ vọng về lợi nhuận tăng trưởng vượt trội, khiến giá cổ phiếu HPG tăng vọt trong năm 2021. Nhiều nhà đầu tư, bị lôi cuốn bởi xu hướng tăng, đã không đánh giá kỹ các rủi ro về sự điều chỉnh giá thép toàn cầu.

➢ Đầu 2022: Khi thị trường thép toàn cầu bắt đầu hạ nhiệt và chi phí nguyên liệu tăng, HPG phải đối mặt với nhiều khó khăn trong kinh doanh. Điều này đã khiến cổ phiếu HPG giảm mạnh, gây ra tâm lý hoảng loạn cho những nhà đầu tư ngắn hạn, dẫn đến làn sóng bán tháo. Tâm lý "fear of missing out" (sợ bỏ lỡ cơ hội) từ giai đoạn tăng trưởng đã chuyển thành "panic selling" (bán tháo hoảng loạn).

SSI (Chứng khoán SSI):

➢ 2021-2022: Thời kỳ thị trường chứng khoán Việt Nam bùng nổ sau đại dịch, cổ phiếu SSI cũng ghi nhận mức tăng đáng kể do làn sóng nhà đầu tư F0 (những nhà đầu tư mới) gia nhập thị trường. Tâm lý hưng phấn của nhóm nhà đầu tư mới này đã đẩy giá cổ phiếu SSI lên cao khi hoạt động giao dịch tăng mạnh.

➢ Cuối 2022: Khi thị trường chứng khoán bắt đầu điều chỉnh, khối lượng giao dịch giảm, nhiều nhà đầu tư lo ngại về viễn cảnh sụt giảm và những tác động từ chính sách thắt chặt của Ngân hàng Nhà nước. Tâm lý lo ngại về khủng hoảng kinh tế toàn cầu đã khiến nhiều nhà đầu tư bán tháo cổ phiếu, khiến SSI giảm sâu.

Bài học tâm lý:

Cả hai ví dụ trên đều minh họa rõ ràng cách mà tâm lý nhà đầu tư bị ảnh hưởng bởi thông tin thị trường và các yếu tố ngoại cảnh. Những nhà đầu tư thành công thường biết cách kiểm soát cảm xúc và đưa ra quyết định dựa trên phân tích thực tế thay vì chỉ dựa vào xu hướng cảm tính của thị trường.

3. Cách quản lý tâm lý khi đầu tư

Để đầu tư hiệu quả, nhà đầu tư cần có những chiến lược quản lý tâm lý. Dưới đây là một số gợi ý giúp bạn kiểm soát tâm lý khi tham gia thị trường:

➢ Lập kế hoạch đầu tư rõ ràng: Khi có một chiến lược đầu tư cụ thể và kế hoạch tài chính rõ ràng, bạn sẽ dễ dàng hơn trong việc kiên định với chiến lược, ngay cả khi thị trường biến động. Điều này giúp tránh đưa ra quyết định theo cảm xúc.

➢ Áp dụng chiến lược đầu tư dài hạn: Nhà đầu tư dài hạn thường ít bị ảnh hưởng bởi những biến động ngắn hạn của thị trường, từ đó giảm bớt áp lực và căng thẳng tâm lý.

➢ Luôn chuẩn bị cho tình huống xấu: Dự phòng cho những rủi ro không lường trước bằng cách phân bổ danh mục hợp lý và có kế hoạch đối phó với sự biến động bất ngờ sẽ giúp nhà đầu tư kiểm soát được cảm xúc trong những thời điểm khó khăn.

➢ Tự rèn luyện kỷ luật và kiên nhẫn: Kiên nhẫn là một yếu tố quan trọng giúp nhà đầu tư không bị cuốn vào những biến động ngắn hạn. Kỷ luật trong việc tuân thủ chiến lược đầu tư sẽ giúp bạn tránh được những sai lầm do cảm xúc gây ra.

Ví dụ thực tế: Đầu tư vào Vinamilk (VNM)

Vinamilk (VNM) là một ví dụ điển hình về cổ phiếu mà nhà đầu tư dài hạn đã đạt được lợi nhuận ổn định qua nhiều năm. Trong thời kỳ thị trường biến động, nhiều người bán tháo vì sợ giá cổ phiếu giảm, nhưng những nhà đầu tư dài hạn hiểu rõ tiềm năng tăng trưởng của công ty đã kiên nhẫn nắm giữ. Kết quả là họ đã hưởng lợi từ việc chia cổ tức đều đặn và giá cổ phiếu tăng dần qua các năm.

4. Kết luận

Tâm lý đầu tư là một yếu tố quan trọng mà nhà đầu tư cần nắm bắt và kiểm soát để đạt được thành công trên thị trường chứng khoán. Hiểu rõ cách thức tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, cùng với việc áp dụng các chiến lược quản lý tâm lý hợp lý, sẽ giúp bạn giảm thiểu rủi ro và tối ưu hóa lợi nhuận. Việc có kỷ luật và kiên nhẫn, cũng như luôn lập kế hoạch đầu tư dài hạn, sẽ giúp nhà đầu tư giữ vững tâm lý trong mọi hoàn cảnh thị trường.

Dương Trọng Vinh - CTCP Chứng khoán SSI